Rib and Sea

Ταξίδευσε, φωτογράφισε, βιντεοσκόπησε και περιγράφει ο Ιωσήφ Παπαδόπουλος.

Το πλοίο της "Blue Star", σύμφωνα με το πρόγραμμα, θα κατέπλεε στο λιμάνι της Πάτμου γύρω στις πέντε τα ξημερώματα. Βάρβαρη ώρα. "Δεν έχω καμμία διάθεση να φυλάω σκοπιά μέχρι τότε", είπα στην καπετάνισσα. "Λέω να παρκάρουμε το camper στο λιμάνι και να κοιμηθούμε σαν άνθρωποι, μέχρις ότου έρθει το καράβι και μας ειδοποιήσουν οι λιμενικοί να επιβιβαστούμε". Συμφώνησε η καπετάνισσα και πέσαμε, σχετικώς νωρίς εκείνο το βράδυ, για ύπνο. Ο αέρας όμως "έδινε τα ρέστα" του κι' εγώ άρχισα να ψυχανεμίζομαι πως μάλλον θα αργούσαν να μας ξυπνήσουν...

Με δύο ώρες καθυστέρηση έφθασε τελικώς το "Blue Star I" στη Σκάλα, αλλά εγώ "κατάφερα" να ξυπνήσω στις τέσσερις. Δεν μπορούσα να εμπιστευτώ τους λιμενικούς. Είχαν καμμιά υποχρέωση να μας ειδοποιήσουν ότι έφθασε το καράβι; Θα νόμιζαν ότι αυτοί οι περίεργοι τουρίστες με το βανάκι επέλεξαν το λιμάνι για να κοιμηθούν, θα τους άφηναν στην ησυχία τους... κι' εμείς θα μέναμε αμανάτι στην Πάτμο! Σηκώθηκα λοιπόν από το πρυμιό κρεββάτι και ξάπλωσα στο κάθισμα του συνοδηγού κοιτάζοντας, πότε τις κορυφές των δένδρων, που υποκλίνονταν στην τραμουντάνα, και πότε το φωτισμένο δένδρο των Χριστουγέννων και τα καίκια που λικνίζονταν στο αντιμάμαλο. Ευτυχώς η webasto είχε κάνει καλή δουλειά γιατί, με την παγωνιά που είχε έξω, θα είχα κυριολεκτικώς ξυλιάσει. Όσο για τα περιστρεφόμενα καθίσματα; Μεγάλη εφεύρεση! Ξαπλώνεις εντελώς την πλάτη του ενός και απλώνεις τα πόδια σου στο άλλο. Και μπιιιιπ τα κρεββάτια σας λέω!

Μία περίπου ώρα πέρασε μέχρι το πλοίο να τρυπώσει στο μεγάλο φυσικό λιμάνι της Λέρου, το Λακκί, με την τραμουντάνα να μας σπρώχνει δευτερόπρυμα κατά την διάρκεια του σύντομου ταξιδιού. Μόλις που προλάβαμε να πιούμε κάτι ζεστό και από τα μεγάφωνα του πλοίου μας κάλεσαν για αποβίβαση. Ο Μαρδόγλου μου είχε πει να του τηλεφωνήσω, μόλις φθάσουμε, για να μας υποδεχθεί στο λιμάνι. Αν δεν καθυστερούσε το πλοίο θα φθάναμε στο Λακκί στις έξι τα ξημερώματα. Του είπα λοιπόν να μη μας περιμένει μέσα στα άγρια χαράματα και να συναντηθούμε αργότερα στην Αγία Μαρίνα. Συμφώνησε και με ενημέρωσε ότι, με εντολή του Δημάρχου, μπορούσα να παρκάρω το camper στο λιμάνι της Αγίας Μαρίνας και να συνδέσω τη μπαλαντέζα στην παροχή του ρεύματος. Άρχισαν τα ωραία, σκέφτηκα...

Ήταν οκτώ το πρωί, παραμονή Χριστουγέννων, όταν ξεμπαρκάραμε στη Λέρο. Μια και δεν είχαμε να σκεφτούμε πού θα μείνουμε, πάρκαρα το αυτοκινούμενο λίγο έξω απ' το λιμάνι και απολαύσαμε το πρωϊνό μας ρεμβάζοντας τη θάλασσα και τα πλεούμενα της μαρίνας. Λίγο πιο πέρα μας περίμενε το... νερό. Συνέδεσα λοιπόν το λάστιχο, που πάντα έχω μαζί μου, και γέμισα, καλού κακού, την δεξαμενή. Ο τρόπος που μας υποδέχθηκε η Λέρος ήταν κάτι περισσότερο από φιλικός...

Έπρεπε όμως, για κάθε ενδεχόμενο, να προμηθευτώ μια εφεδρική φιάλη αερίου. Ψάχνοντας και ρωτώντας βρήκαμε το super market που διέθετε αέριο σε φιάλες. Το πρόβλημα ήταν ότι δεν εξυπηρετηθήκαμε γιατί η δική μας ήταν διαφορετικής εταιρείας η οποία δεν προμηθεύει το νησί! Βάλαμε λοιπόν πλώρη (αδύνατον να απαλλαγώ από τη ναυτική ορολογία) για την Αγία Μαρίνα, ελπίζοντας ότι δεν θα ξεμέναμε τις επόμενες ημέρες από αέριο. Έγινε βεβαίως η απαραίτητη στάση σε ένα κρεοπωλείο όπου αγοράσαμε μερικές ντόπιες μπριζόλες και ζεστό ανθότυρο! Τα καλά της επαρχίας...

Είχαμε ξανάρθει στη Λέρο, αλλά όχι με αυτοκινούμενο. Και τότε, στα θαλασσινά ταξίδια μας, ψάχναμε συνήθως για ένα ασφαλές και ήσυχο αγκυροβόλιο προκειμένου να δέσουμε το φουσκωτό, να στεγνώσουμε τα βρεμένα μας, να φάμε και να κοιμηθούμε χωρίς να... κουνιόμαστε. Αυτή τη φορά τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Στεγνή κατάσταση και αποθηκευτικοί χώροι χωρίς υγρασία, με ζέστη ή δροσιά (ανάλογα με την περίσταση) στον χώρο διαβίωσης, ευκολία στο μαγείρεμα, χλιδάτη τουαλέττα και μεγαλύτερη ασφάλεια στον ύπνο. Δεν μπορώ ωστόσο με σιγουριά να πω αν τότε ήταν καλύτερα ή τώρα.

Το βέβαιο είναι, πάντως, ότι η Λέρος προσφέρεται είτε την επισκεφτεί κανείς με σκάφος είτε με αυτοκινούμενο. Υπάρχουν άπειροι χώροι στάθμευσης και ασφαλούς διανυκτέρευσης για τους κατόχους αυτοκινούμενων σ' ολόκληρο το νησί, ασφαλή αγκυροβόλια για τους σκαφάτους στο Λακκί, στο Παρθένι, στο Παντέλι και στον Ξηρόκαμπο, σύγχρονες εγκαταστάσεις για το ξεχειμώνιασμα, την επισκευή και την συντήρηση του σκάφους στις τεράστιες μαρίνες στο Λακκί και στο Παρθένι, ράμπες καθέλκυσης παντού (όχι το μαρτύριο που ζούμε εμείς στο βρωμερό άστυ), παροχή νερού και ηλεκτρικού ρεύματος στο Λακκί και στην Αγία Μαρίνα, νερό και πάγος στο Παντέλι. Τι άλλο να ζητήσει ο θαλασσινός ή αυτοκινούμενος ταξιδευτής;

Παρκάραμε λοιπόν στο λιμάνι της Αγίας Μαρίνας, ενώ οι ακτίνες του ήλιου ζέσταιναν την παγωμένη ατμόσφαιρα, και συνδεθήκαμε με το κολωνάκι παροχής ηλεκτρικού ρεύματος, σύμφωνα με τις οδηγίες που μας είχε δώσει ο Μαρδόγλου και την άδεια του δημάρχου. Μ' αυτόν τον τρόπο θα διατηρούσαμε ζωντανές τις μπαταρίες του camper, όσο αυτό ήταν ακινητοποιημένο και, συγχρόνως, θα εξοικονούσαμε αέριο, αφού ο επιλογέας του ψυγείου θα γυρνούσε στο 220. Περιμένοντας τον Τάσο να έρθει απ' τη Γούρνα, κάναμε μια πρώτη αναγνωριστική βόλτα στον όμορφο παραθαλάσσιο οικισμό με τα υπέροχα παλιά αρχοντικά, τον μοναδικό στο είδος του ανεμόμυλο, που είναι κτισμένος μέσα στη θάλασσα, και το Βυζαντινό κάστρο που δεσπόζει πάνω απ' την Αγία Μαρίνα, το Παντέλι και τον Πλάτανο. Οι τρεις αυτοί οικισμοί, με πιο παλιό τον Πλάτανο, όπου στεγάζονται το Δημαρχείο και οι Δημόσιες Υπηρεσίες του νησιού, μοιάζουν σαν να έχουν ενωθεί μεταξύ τους και απλώνονται σε ολόκληρη την αμφίπλευρη πλαγιά, που εκτείνεται κάτω απ' το κάστρο, με τα δύο άκρα της να καταλήγουν στις παραλίες του Παντελιού και της Αγίας Μαρίνας.

Στο κάστρο του Παντελιού ή της Παναγιάς, όπως αλλοιώς ονομάζεται, μπορεί κανείς να φθάσει, είτε ακολουθώντας το μονοπάτι και ανεβαίνοντας τα 500 σκαλιά που ξεκινούν απ' τον οικισμό του Πλατάνου, είτε οδικώς απ' το Παντέλι. Το κάστρο κτίστηκε τον 11ο αιώνα από τον Βυζαντινό αυτοκράτορα Αλέξιο Κομνηνό, ο οποίος το έδωσε στον μοναχό Χριστόδουλο μαζί με το καστρομονάστηρο της Πάτμου, που εξακολουθεί να έχει στην ιδιοκτησία του πολλές περιοχές στη Λέρο. Με ποιά άραγε συμφωνητικά; αναρωτιέται κανείς. Τα χρυσόβουλα του Βυζαντίου;

Τον 13ο αιώνα το κάστρο κατέλαβαν οι Ιππότες της Ρόδου, ενισχύοντάς το με περισσότερα τείχη και πολεμίστρες και, αργότερα, τον 15ο αιώνα, το κατέλαβαν οι Τούρκοι. Οι Λεριοί το χρησιμοποίησαν, κατά καιρούς, σαν καταφύγιο για να προφυλαχθούν από τις επιδρομές των πειρατών. Σήμερα το Κάστρο της Λέρου εξακολουθεί να είναι το κύριο αξιοθέατο του νησιού. Βρίσκεται στο λόφο Πιτύκι, πάνω από την πόλη της Αγίας Μαρίνας, του Πλατάνου και του Παντελιού, με καταπληκτική θέα σε όλο το νησί και το Αιγαίο. Στο Κάστρο βρίσκεται η εκκλησία της Παναγιάς όπου πραγματοποιείται μεγάλο πανηγύρι τον Δεκαπενταύγουστο. Ακριβώς πίσω απο την εκκλησία βρίσκεται το εκκλησιαστικό μουσείο της Λέρου με ενδιαφέροντα εκθέματα.

Καθ' οδόν προς το κάστρο της Παναγιάς συναντήσαμε τους ανεμόμυλους του... Θερβάντες! Αστειεύομαι βέβαια! Πρόκειται για μια συστοιχία έξι καλοδιατηρημένων ανεμόμυλων που στολίζουν την κορυφογραμμή του όρους Πιτύκι και διακοσμούν με την παρουσία τους τον Πλάτανο και το Παντέλι. Ο Πλάτανος, εκτός από διοικητικό κέντρο της Λέρου, είναι και το εμπορικό κέντρο του νησιού, μαζί με την Αγία Μαρίνα. Πολλά καλοδιατηρημένα παραδοσιακά διώροφα σπίτια και αρχοντικά, πυκνοδομημένα με τέτοιο τρόπο που δημιουργούν στενά γραφικά σοκάκια. Μια νοσταλγική ατμόσφαιρα της παλιάς πόλης, με το Αυλάκι και τις βρύσες απ' την πηγή του Παληασκλούπη και το παλιό ανεμόμυλο.

Για το Παντέλι τι να πει κανείς; Γραφικό ψαροχώρι, που ζει στους δικούς του ρυθμούς το καλοκαίρι, με τους σκαφάτους να πλημμυρίζουν το μικρό λιμάνι του και τις ταβέρνες και τα μπαράκια να χαρίζουν θαλασσινές νοστιμιές και έντονη νυχτερινή διασκέδαση στους... έχοντες και κατέχοντες ξένους επισκέπτες. Η παραλία και οι τουριστικές εγκαταστάσεις του ανοικτού όρμου του Βρωμόλιθου βρίσκονται σε απόσταση αναπνοής απ' το Παντέλι. Οικισμοί και παραλίες, ήσυχες στη μοναξιά του χειμώνα, που γεμίζουν κόσμο το καλοκαίρι.

Μπορεί, έχοντας επιλέξει να επισκεφτούμε το νησί τα Χριστούγεννα, να μην είχαμε εναλλακτικές λύσεις φαγητού και διασκέδασης, νοιώθαμε όμως ξεχωριστοί έχοντας την πολυτέλεια να περιπλανιόμαστε μόνοι μας στους όμορφους οικισμούς και τις παραλίες του, να παρκάρουμε και να διανυκτερεύουμε σε όποιο "οικόπεδο" μας άρεσε, να μην περιμένουνε στην ουρά για να φουλάρουμε την δεξαμενή του νερού και να γευματίζουμε, πότε μόνοι μας και πότε με την παρέα των φιλόξενων φίλων μας, του Τάσου και της Μαρίας, στη θαλπωρή του αυτοκινούμενου. Μια μέρα, μάλιστα, ο Τάσος, θέλοντας να ικανοποιήσει την επιθυμία μου να τους κάνουμε το τραπέζι στο αυτοκινούμενο σε μια ξεχωριστή τοποθεσία, μου είπε : "Καπετάνιε θα σε πάω να φάμε σε ένα μέρος που δεν θα το ξεχάσεις ποτέ"!

Το είπε και το έκανε ο αθεόφοβος. Θέλησε να προπορευτεί με το δικό του αυτοκίνητο κι' εγώ τον ακολούθησα καθώς ανηφόριζε στις πλαγιές των βουνών, πέρα και πάνω απ' το Λακκί, με κατεύθυνση ανατολική προς τον κάβο Κατσούνι. Τον ένα από τους δύο κάβους που οριοθετούν την είσοδο του τεράστιου φυσικού λιμανιού της Λέρου. Μείναμε άφωνοι να χαζεύουμε το υπέροχο τοπίο, με τις καταπράσινες πλαγιές και το απέραντο γαλάζιο της θάλασσας. Η μέρα ήταν ηλιόλουστη, μας έφτιαχνε την διάθεση. Κάποια στιγμή ο δρόμος, κρεμασμένος θαρρείς πάνω απ' τον γκρεμό, έπαυσε να είναι άσφαλτος και άρχισε ο χωματόδρομος. Ο Τάσος σταμάτησε και με φανερή υπερηφάνεια μου είπε : "Είδες πού σε έφερα; Δεν πιστεύω να έχεις παράπονο"!

Τι παράπονο να είχα; Απλώς δεν μπορούσα να μιλήσω! Τέτοιο εστιατόριο δεν θα μπορούσα ούτε να ονειρευτώ! Παρκάρισα, όσο καλύτερα μπορούσα, το αυτοκινούμενο, φροντίζοντας το μεγάλο πλαϊνό παράθυρο να είναι πάνω απ' τον γκρεμό και βγήκα για φωτογράφιση. Έχω βεβαίως παρκάρει κατά καιρούς σε απίστευτα μέρη και έχω απολαύσει την κουζίνα της καπετάνισσας , με θέα λίμνες, χαράδρες, παραλίες, χιονισμένες βουνοπλαγιές, αλλά αυτό ήταν το κάτι άλλο! "Από εδώ θα δούμε και τον Αλέξανδρο που θα βγει για συρτή", είπε κάποια στιγμή ο Τάσος, ενώ η καπετάνισσα είχε βαλθεί να μας ευχαριστήσει με τις λιχουδιές που ετοίμαζε. Είναι αυτές οι στιγμές που λέμε ότι το αυτοκινούμενο ήταν, ίσως, η καλύτερη αγορά που έχουμε κάνει στη ζωή μας...

Η Λέρος είναι σίγουρα ένα από τα πιο όμορφα και ενδιαφέροντα νησιά για να περάσει κανείς τις διακοπές του. "Παρεξηγημένη", αλλά πανέμορφη, όπως λέει και ο τίτλος αυτού του οδοιπορικού. Πανέμορφη, το βλέπουμε, θα πείτε, παρεξηγημένη όμως γιατί; θα ρωτήσετε. Γιατί τη Λέρο, όπως και τον Άϊ Στράτη, την Ικαρία και τόσα άλλα νησιά του Αιγαίου, επέλεξαν οι συνταγματάρχες της χούντας για να στείλουν τους πολιτικούς εξορίστους. Γιατί σ' αυτό το νησί, με το πολύ μεγάλο κτιριακό απόθεμα, κληρονομιά της Ιταλικής Κατοχής (στη διάρκεια της οποίας κατασκευάστηκαν, τις δεκαετίες του '20 και του '30, Ναυτική και Αεροπορική Βάση στον όρμο Λακκίου), το τότε Υπουργείο Υγιεινής "είδε τη λύση" του προβλήματος της υπερπληρότητας που αντιμετώπιζαν τα δημόσια ψυχιατρεία της Ελλάδας. Σε μια Ελλάδα που βίωνε τις καταστροφές και τα δεινά του τελευταίου μεγάλου πολέμου και του εμφυλίου, κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνθήκες δημιούργησαν το κατάλληλο περιβάλλον για την μεγάλη αύξηση του αριθμού των εγκλείστων στα δημόσια ψυχιατρεία.

Έτσι, με Βασιλικό διάταγμα του 1957, ιδρύεται η "Αποικία ψυχοπαθών Λέρου" η οποία στεγάζεται σε κτίρια της Ιταλικής Ναυτικής Βάσης στη θέση "Γωνιά" του Λακκίου. Ο Οργανισμός προβλέπει δύναμη 650 κλινών και 101 άτομα προσωπικό από τα οποία: 6 γιατροί, 16 αδελφές νοσοκόμες (!), και 20 άτομα φύλακες ασθενών! Μέχρι τις 25-7-1964, κατόπιν μεμονωμένων εισαγωγών, ο αύξοντας αριθμός του Βιβλίου Εισαγωγών θα φτάσει στο νούμερο 557. Έχει έρθει η στιγμή που οι ιθύνοντες του Υπουργείου Υγιεινής ξαναθυμούνται τη Λέρο για την "εναπόθεση ψυχών", στην κατεύθυνση εκτόνωσης του εκρηκτικού προβλήματος της υπερπληρότητας στα μικρά και μεγάλα ψυχιατρεία της χώρας, με τη σιωπή της επιστημονικής κοινότητας, αν όχι τη συναίνεσή της. Το κύριο χαρακτηριστικό των ασθενών αυτών είναι το μηδενικό ενδιαφέρον από τους οικείους τους, καθώς και η "ψυχιατρική αξιολόγηση περί ανιάτου»".

Αρχίζουν λοιπόν οι μαζικές αποστολές - "καραβιές" των "αζήτητων" με αρματαγωγά πλοία του Πολεμικού Ναυτικού. Αυτή τη φορά ο προορισμός είναι τα κτίρια της πρώην Ιταλικής Αεροπορικής Βάσης στην περιοχή Λέπιδα, όπου μέχρι τότε στεγάζονταν οι Βασιλικές Τεχνικές Σχολές, παράρτημα του Βασιλικού Εθνικού Ιδρύματος, που είχαν στόχο "την εθνική διαπαιδαγώγηση»"των εγκλείστων νέων ανθρώπων. Η πρώτη αποστολή μεταφέρει 224 ασθενείς στις 26-7-1964. Σε διάστημα 11 χρόνων έχουμε 33 ομαδικές, μικρές και μεγάλες, μεταγωγές από τις οποίες 8 θα έχουν από 221 έως 358 ασθενείς. Η τελευταία αποστολή, της περιόδου αυτής, θα γίνει στις 15-2-1975 με 241 ασθενείς. Στο σύνολό τους οι ασθενείς, αυτών των αποστολών, φτάνουν τους 2569. Οι δυστυχείς αυτές υπάρξεις των μαζικών μεταγωγών ταξιδεύουν με αρματαγωγά του Πολεμικού Ναυτικού κάτω από απάνθρωπες συνθήκες και ταυτοποιούνται στη Λέρο μ' έναν αριθμό ιματισμού, έναν αριθμό δηλαδή που βρίσκεται πάνω στα ρούχα τους και αντιστοιχεί σ' ένα φάκελο με το ιστορικό τους.

Στις αρχές της δεκαετίας του '80, αγροτικοί γιατροί και άλλοι επιστήμονες, με πρωτεργάτη την Έφη Σκληρή (Ομάδα Λέρου), καταγγέλλουν και δημοσιοποιούν τις απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης των εγκλείστων. Έτσι τα διεθνή ΜΜΕ επικεντρώνουν την προσοχή τους στο άσυλο, με το Κ.Θ.Λ. να αποτελεί τον "δούρειο ίππο" για το νησί της Λέρου που, χωρίς ευθύνη του, διαπομπεύτηκε και δυσφημίστηκε, όχι μόνο πανελληνίως αλλά και παγκοσμίως, χαρακτηριζόμενο σαν η "χωματερή" εναπόθεσης ανθρώπινων "αποβλήτων". Με τον καν. 815/84 της Ε.Ε. θα διατεθούν κονδύλια για την βελτίωση των συνθηκών. Η εκκένωση του 2ου περιπτέρου (του μεγαλύτερου περιπτέρου στο τμήμα Λακκίου) και η μεταφορά των ασθενών στο ανακατασκευασμένο 13ο περίπτερο και στην επισκευασμένη Βίλλα 109 στα Λέπιδα είναι μια σημαντική στιγμή για το ΚΘΛ. Το 1989 θεωρείται η χρονιά - αφετηρία της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στην Ελλάδα και στη Λέρο. Η πρώτη μεταρρυθμιστική προσπάθεια, που έμελλε να καθορίσει το μετασχηματισμό ολόκληρου του ψυχιατρείου, θα ξεκινήσει από το κακόφημο 16ο περίπτερο, όπου μια ομάδα από το μόνιμο προσωπικό, συνεπικουρούμενη από τη Μονάδα Επανένταξης του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης και από ομάδα εθελοντών του τμήματος Ψυχολογίας του Α.Π.Θ., θα παρέμβουν στην ιδρυματική καθημερινότητα.

Πηγή των παραπάνω πληροφοριών : http://www.leros-hospital.gr/index.php?categoryid=6

Σήμερα η κατάσταση έχει αλλάξει εντελώς και είχαμε την ευκαιρία να το διαπιστώσουμε αυτό, ιδίοις όμμασι, κατά την διάρκεια μιας επίσκεψής μας στις εγκαταστάσεις του ψυχιατρείου. Στο πλαίσιο του ν. 2716/99 και σε συνέχεια των προσπαθειών που είχαν ξεκινήσει στο ΚΘΛ, με τις άτυπες Συνεταιριστικές μονάδες, ιδρύεται στις 24.11.002 ο πρώτος Κοινωνικός Συνεταιρισμός (Κοι.Σ.Π.Ε.) στην Ελλάδα, με έδρα τη Λέρο, που σκοπό έχει την κοινωνική και επαγγελματική αποκατάσταση ατόμων με ψυχοκοινωνικά προβλήματα. Πρόκειται για μια νέα μορφή επιχειρηματικότητας, κοινωνικά προσανατολισμένης, που έχει ως βάση μια τριμερή εταιρική σχέση μεταξύ ασθενών, επαγγελματιών-εργαζομένων ψυχικής υγείας και ιδιωτών-φορέων. Για πρώτη φορά οι εργαζόμενοι ασθενείς μπορούν να καρπώνονται την υπεραξία της εργασίας τους. Είναι μάλιστα αξιοσημείωτο ότι το μοναδικό πιστοποιημένο προϊόν της Λέρου είναι το μέλι "Άρτεμις", που επεξεργάζεται και τυποποιεί η συνεταιριστική αυτή ομάδα του ψυχιατρείου! Στο εργαστήριο μελισσοκομίας, που λειτουργεί από το 2004, απασχολούνται δύο εργαζόμενοι α' κατηγορίας) άτομα με ψυχοκοινωνικά προβλήματα) και τρεις εργαζόμενοι β' κατηγορίας (εργαζόμενοι ψυχικής υγείας), ενώ ο κύκλος εργασιών της δραστηριότητας κυμαίνεται από τέσσερις έως έξι μήνες.

Στον κοινωνικό συνεταιρισμό του θεραπευτηρίου υπάρχουν ακόμη αγροτικές δραστηριότητες, με προώθηση των οπωροκηπευτικών που παράγονται στο Κρατικό, κυρίως, Θεραπευτήριο της Λέρου, αλλά και στην ελεύθερη αγορά, σε συνεργασία με ντόπιους παραγωγούς. Στις αγροτικές καλλιέργειες, οι οποίες είναι υπαίθριες και θερμοκηπιακές, απασχολούνται 14 εργαζόμενοι με ψυχοκοινωνικά προβλήματα και 7 εργαζόμενοι ψυχικής υγείας. Η παραγωγή ανέρχεται στους 40 τόνους ετησίως, ενώ καλλιεργούνται 20 διαφορετικά είδη κηπευτικών. Ανάλογη συνεταιριστική δραστηριότητα υπάρχει και στον χώρο των κυλικείων του Θεραπευτηρίου, ένα στο Λακκί και ένα στα Λέπιδα, όπου απασχολούνται 10 εργαζόμενοι με ψυχοκοινωνικά προβλήματα και 6 εργαζόμενοι ψυχικής υγείας. Πρόκειται για δραστηριότητα που εξυπηρετεί τις καθημερινές ανάγκες σε απαραίτητα είδη για τους ασθενείς, τους εργαζόμενους και τους επισκέπτες του Θεραπευτηρίου. Ήθελα πολύ να φωτογραφίσω και να δημοσιοποιήσω όλες αυτές τις δραστηριότητες αλλά, σεβόμενος την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση των ασθενών, τελικώς το απέφυγα και κρατώ το σχετικό φωτογραφικό υλικό για τον εαυτό μου. Περιορίζομαι έτσι στο υλικό που μου παραχώρησε η διεύθυνση του Θεραπευτηρίου.

Την ημέρα των Χριστουγέννων την περάσαμε στο σπίτι των φίλων μας, στη Γούρνα, όπου μας έκαναν το τραπέζι. Παρών στο γεύμα και ο κ. Αλέξανδρος Ζαχαριάδης, ένας κοσμογυρισμένος, αξιαγάπητος και εύθυμος άνθρωπος ο οποίος, στην πορεία της συζήτησης απεδείχθη, μεταξύ των άλλων, ότι είναι και δεινός... ψαράς! Περιέγραφε με γλαφυρό τρόπο το ψάρεμα εκείνου του τεράστιου τόνου και δεν μου έκανε καρδιά να τον διακόψω! "Με τις ώρες πολεμούσα να τον φέρω πάνω στο καίκι", είπε ο κ. Ζαχαριάδης καθώς μου έδειχνε υπερήφανα την φωτογραφία ντοκουμέντο.

Το απόγευμα της ίδια ημέρας, ακολουθώντας τις οδηγίες του φίλου μας Τάσου Μαρδόγλου, περιπλανηθήκαμε στη "γειτονιά" του, που την στολίζουν μια όμορφη αμμουδερή παραλία στη Γούρνα και δύο ξωκλήσια. Του Αγίου Γεωργίου, στην άκρη της παραλίας, στη θέση Δρυμώνας, και του Αγίου Ισιδώρου που είναι, θα έλεγε κανείς, το σήμα κατατεθέν της Λέρου, μαζί με τον θαλασσοδαρμένο ανεμόμυλο της Αγίας Μαρίνας και το κάστρο της Παναγιάς.

Την επομένη ο Μαρδόγλου ανέλαβε να μας ξεναγήσει σε τοποθεσίες του νησιού που δεν θα επιλέγαμε ίσως να επισκεφτούμε μέσα στον περιορισμένο χρόνο της παραμονής μας. Το Παρθένι, και ο γύρω από αυτό εκπληκτικός χώρος, ήταν σίγουρα μία από αυτές τις τοποθεσίες και ο κρυφός άσσος στο μανίκι της Λέρου. Μια περιοχή, στο βόρειο άκρο της Λέρου, δίπλα στο αεροδρόμιο και απέναντι από το νησάκι Αρχάγγελος, προικισμένη θα έλεγε κανείς από την φύση, που θα μπορούσε να μετατραπεί σε μια μεγάλη και ασφαλή μαρίνα, με πολλές παρελκόμενες υπηρεσίες, αντίπαλο δέος στις οργανωμένες μαρίνες της τουρκικής ακτογραμμής και ένας πόλος έλξης για τους, αλλοδαπούς και όχι μόνο, κατόχους σκαφών, που θα μπορούσαν να πραγματοποιούν τις εξορμήσεις τους στα γύρω νησιά και στη συνέχεια να τα αφήνουν για ξεχειμώνιασμα σε ένα ασφαλές αγκυροβόλιο, απολαμβάνοντας όλες τις υπηρεσίες που προσφέρει το, εκπληκτικό για τα μέτρα ενός νησιού, σε μέγεθος, οργάνωση και υπηρεσίες , καρνάγιο του Άγγελου Γαϊτανίδη, ο οποίος έχει ήδη κάνει το πρώτο βήμα.

"Και τώρα θα σε πάω να δεις τη Λέρο από ψηλά", είπε ο Τάσος καθώς αφήναμε πίσω μας τη μαρίνα του Άγγελου Γαϊτανίδη. Και αρχίσαμε να ανηφορίζουμε την πλαγιά πάνω απ' το αεροδρόμιο και τη μεγάλη υδατοδεξαμενή, που έφαγε κι' αυτή κάμποσα ευρώ για να μείνει τελικώς... ξερή και μαραμένη! Δεν υπολόγισαν, λέει, σωστά την απορροφητικότητα του εδάφους κι' έτσι το νερό της βροχής χανόταν προτού προλάβει να δροσίσει τη γη και τους ανθρώπους! Δεν βαριέσαι, οι μίζες να είναι καλά. Χρήματα και "καλόβολοι" εργολάβοι, άλλωστε, υπήρχαν, και όχι μόνο στη Λέρο. Στο Καστελλόριζο έχει κατασκευαστεί μια ίδια... τρύπια υδατοδεξαμενή.

Καθώς το αυτοκίνητο του Τάσου σκαρφάλωνε στο βουνό, η Λέρος άρχισε να αποκαλύπτει από ψηλά τις ομορφιές της. Η θέα ήταν εκπληκτική, όταν φθάσαμε στο τέλος της διαδρομής, στη θέση Κλειδί και στις κεραίες. Δαντελλωτές ακτές και φυσικοί κόλποι, με τα λευκά σπίτια των οικισμών να υπενθυμίζουν ότι εδώ υπάρχει ζωή, και το κάστρο της Παναγιάς να δεσπόζει πάνω απ' το Παντέλι, τον Πλάτανο και την Αγία Μαρίνα. Στο βάθος διαγράφονταν οι φιγούρες της Πάτμου, της Καλύμνου και του πολύνησου των Αρκιών. Αν δεν έπρεπε να προλάβουμε να δούμε, προτού νυχτώσει, την εκκλησία της Αγίας Κιουράς και τον αγαπημένο Άη Νικόλα του Τάσου, θα μπορούσαμε να μείνουμε εκεί με τις ώρες και να αγναντεύουμε τη θάλασσα και τον ανάγλυφο φυσικό χάρτη που απλωνόταν κάτω απ' τα πόδια μας...

Η εκκλησία της Αγίας Κιουράς ή Ματρώνας βρίσκεται στο τελείωμα του δρόμου μετά το Παρθένι, στο βόρειο άκρο της Λέρου και ακριβώς απέναντι από τη νησίδα Στρογγυλή. Στην περιοχή αυτή, κατά την διάρκεια της δικτατορίας, υπήρχε στρατόπεδο εγκλεισμού πολιτικών κρατουμένων, που στεγαζόταν στις αποθήκες των παλαιών ιταλικών στρατώνων. Οι πρώτοι πολιτικοί κρατούμενοι έφθασαν εδώ το 1967 και μέχρι το 1971 "φιλοξενήθηκαν" 4000 περίπου άτομα. Φαίνεται ότι η Λέρος ενέπνεε τα "φωτισμένα" εκείνα μυαλά των συνταγματαρχών σαν τόπος "παραθερισμού" των αριστερών αντιφρονούντων. Είναι πάντως άξιες προσοχής οι αγιογραφίες που κοσμούν τους τοίχους της εκκλησίας της Αγίας Κιουράς, οι οποίες φιλοτεχνήθηκαν από τους πολιτικούς κρατουμένους της εποχής εκείνης. Η εκκλησία της Αγίας Κιουράς έχει κηρυχθεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο.

Στην ίδια περιοχή, σε ανοικτό αρχαιολογικό χώρο δίπλα στο αεροδρόμιο, ανακαλύφθηκε το 1980 παλαιοχριστιανικό εκκλησιαστικό συγκρότημα κτισμένο πάνω σε ρωμαϊκά κτίσματα. Μέχρι στιγμής δεν έχει εντοπιστεί η ακριβής θέση του αρχαίου ναού της Παρθένου Ιοκαλλίδος (Άρτεμις) η οποία λέγεται ότι επέλεξε τη Λέρο για να κτίσει το παλάτι της. Αυτός είναι ο λόγος που η Λέρος θεωρείται το νησί της θεάς Αρτέμιδος. Η στρατηγική θέση της Λέρου στο νοτιοανατολικό Αιγαίο της χάρισε ένα πλούσιο ιστορικό παρελθόν. Τα πρώτα ίχνη ανθρώπινης παρουσίας εντοπίστηκαν σ' αυτή την περιοχή (Παρθένι). Πρόκειται για ολόκληρο οικισμό της Νεολιθικής Εποχής που χρονολογείται από το 8000 έως το 3000 π.Χ. Κάρες, Λέλεγες, Φοίνικες και Κρήτες, με αρχηγό τους τον αδελφό του βασιλιά Μίνωα Ραδάμανθυ, υπήρξαν οι πρώτοι κάτοικοι της Λέρου. Ο Όμηρος αναφέρει στην Ιλιάδα ότι η Λέρος πήρε μέρος στον Τρωϊκό πόλεμο, από κοινού με την Κάλυμνο, ενώ ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι αργότερα οι κάτοικοι της Λέρου ανέπτυξαν στενούς πολιτικούς και εμπορικούς δεσμούς με τους Ίωνες της Μιλήτου. Ο Μέγας Αλέξανδρος πέρασε κι' αυτός από το νησί της Αρτέμιδος. Το επιβεβαιώνουν επιτύμβιες στήλες και νομίσματα της περιόδου εκείνης που βρέθηκαν στο νησί. Ο Πλούταρχος επισημαίνει τη σημαντική θέση της Λέρου στη ναυσιπλοία, ενώ κατά την περίοδο που ο Μέγας Κωνσταντίνος βασίλευε στο Βυζάντιο, χτίστηκε το Κάστρο και η εκκλησία της Παναγιάς, καθώς και το κάστρο των Λεπίδων, περισσότερο γνωστό σαν Παλαιόκαστρο.

Το 1314 καταλαμβάνουν τη Λέρο οι Ιππότες του Αγίου Ιωάννη της Ρόδου και την κυβερνούν δεσποτικά ως το 1523 οπότε το νησί καταλαμβάνεται από τους Τούρκους. Το 1830 τα Δωδεκάνησα παραχωρούνται στην Τουρκία σαν αντάλλαγμα για την Εύβοια. Στη συνέχεια, από το 1912 μέχρι το 1943, περιέρχονται στους Ιταλούς. Είναι η εποχή που ολόκληρη η Λέρος μετατρέπεται σε ένα απέραντο οπλοστάσιο. Γίνονται σημαντικά οχυρωματικά έργα και στρατιωτικές εγκαταστάσεις γιατί οι Ιταλοί σκόπευαν να κάνουν τη Λέρο ναυτική βάση. Πολλά κτίρια στο Λακκί κατεδαφίζονται και στη θέση τους κτίζονται νέα, με ιδιόμορφη αρχιτεκτονική, πρωτοποριακή για την εποχή της σ' ολόκληρη της Ευρώπη. Η Λέρος και το λιμάνι της γίνονται θέατρο σφοδρών μαχών και αεροπορικών βομβαρδισμών κατά την διάρκεια του Β' παγκοσμίου πολέμου. Έλληνες Ιερολοχίτες απελευθερώνουν τη Λέρο μετά την συνθηκολόγηση των Ιταλών και ακολουθεί δίχρονη αγγλική κατοχή μέχρι τον Μάρτιο του 1948, οπότε η Λέρος ενσωματώθηκε, μαζί με τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα, στην Ελλάδα.

Η έντονη σύγχρονη πολεμική ιστορία της Λέρου αποτυπώνεται στο Πολεμικό της μουσείο - τούνελ, που βρίσκεται σε ελάχιστη απόσταση απ' το Λακκί, στη θέση Μερικιάς. Τα οχυρωματικά έργα των Ιταλών περιελάμβαναν και το κτίσιμο μεγάλων υπογείων αποθηκών πυρομαχικών, όπου εγκατέστησαν συνεργεία τεχνικών για την συναρμολόγηση και συντήρησή τους. Κατά την διάρκεια των βομβαρδισμών της 6ης Οκτωβρίου του 1943, η Μερικιά δέχτηκε ισχυρό πλήγμα και υπέστη σοβαρές ζημιές. Όταν η Λέρος κατελήφθη από τους Γερμανούς, η Μερικιά συνέχισε να είναι χώρος φύλαξης πολεμοφοδίων μέχρι την απελευθέρωση, οπότε οι αποθήκες άδειασαν και η Μερικιά εγκατελείφθη.

Σήμερα στο μουσείο-τούνελ της Μερικιάς εκτίθενται απομεινάρια οπλισμού της εποχής του Β' παγκοσμίου πολέμου, φωτογραφικό υλικό, νάρκες, ρουχισμός, μηχανές αεροπλάνων, φωτογραφικό υλικό κ.α., ενώ αρκετά από τα εκθέματα απομακρύνονται κατά την διάρκεια του χειμώνα προκειμένου να προστατευτούν από την υγρασία και να συντηρηθούν. Φαίνεται πάντως ότι το Πολεμικό μουσείο της Λέρου θα έχει στο τέλος την ίδια τύχη που έχουν και οι υπόλοιπες κτιριακές υποδομές της χώρας, αφού η επιτακτική ανάγκη να γίνουν κάποιες απαραίτητες εργασίες, για την προστασία του τούνελ από την υγρασία, έχει παραπεμφθεί στις καλένδες. Αλλά δεν είναι μόνον αυτό. Γερμανικό πολεμικό αεροπλάνο που έχει πέσει στη θάλασσα, σε ελάχιστη απόσταση από την ακτή και σε βάθος λίγων μόνο μέτρων, παραμένει ακόμη εκεί, αφού δεν βρίσκεται ένας γερανός να το ανασύρει και ένα τεχνικό συνεργείο να το συντηρήσει και να το προστατεύσει από το σοκ που θα υποστεί εξ αιτίας της επαφής του με τον ατμοσφαιρικό αέρα. Χρειάζονται τόσα λίγα αλλά δεν γίνεται τελικώς τίποτε. Αντιθέτως, βρέθηκαν και επιστρατεύτηκαν άμεσα τα μηχανήματα για την καταστροφή των παραδοσιακών ψαροκάϊκων, οι ιδιοκτήτες των οποίων απέσυραν τις επαγγελματικές τους άδειες μετά από σχετική επιδότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σ' αυτό όμως το θλιβερό περιστατικό θα αναφερθώ σε άλλο άρθρο...

Ο Μαρδόγλου φαίνεται πως είχε τον λόγο του να μας συνοδεύσει ο ίδιος στην περιπλάνησή μας στο νότιο τμήμα της Λέρου, λίγο προτού φύγουμε απ' το νησί. Φθάσαμε λοιπόν μαζί στον τελευταίο προς νότον οικισμό του νησιού, τον Ξηρόκαμπο, με το ασφαλές αλιευτικό του καταφύγιο και το εντυπωσιακό, για το μέγεθος του οικισμού, στάδιο. Μικρός, παραθαλάσσιος οικισμός ο Ξηρόκαμπος, με τα Γλαρονήσια να προστατεύουν την είσοδο του ομώνυμου όρμου και την Κάλυμνο να βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής. Σε ύψος 70 περίπου μέτρων πάνω απ' τον οικισμό βρίσκεται το Παλιόκαστρο ή κάστρο των Λεπίδων, που είναι παλαιότερο από το κάστρο της Παναγιάς. Είναι κτισμένο πάνω στα ερείπια αρχαίας ακρόπολης, που χρονολογείται από το 2500 π.Χ. Σήμερα στον ίδιο χώρο υπάρχει το κατάλευκο εκκλησάκι της Παναγιάς. Ο Ξηρόκαμπος διαθέτει ξενοδοχεία, ενοικιαζόμενα δωμάτια και camping, καθώς επίσης εστιατόρια και κέντρα διασκέδασης. Η αμμουδερή παραλία του, που σκιάζεται από αλμυρίκια, προσφέρεται για κολύμπι. Λειτουργεί επίσης καταδυτικό κέντρο και σχολή εκπαίδευσης αυτοδυτών. Όλα αυτά βεβαίως το καλοκαίρι, γιατί την εποχή που πήγαμε εμείς μας υποδέχθηκαν μόνο οι... πάπιες.

Συνεχίσαμε για λίγο, με κατεύθυνση ανατολική, μέχρι να φθάσουμε στην Παναγιά την Καβουράδενα. Ένα μικρό ξωκλήσι πάνω στη θάλασσα που αγναντεύει τις βόρειες ακτές της Καλύμνου. Η μορφή της Παναγίας, που έχει φιλοτεχνηθεί στο κέντρο ενός καβουριού, είναι χαρακτηριστική! Λέγεται πως την εικόνα της Παναγίας βρήκε ένας ψαράς στη θάλασσα καθώς μάζευε καβούρια, εξ ου και η ονομασία της. Ο Τάσος δεν έκρυβε την ικανοποίησή του καθώς ένοιωθε τον ενθουσιασμό μου. "Είδες που σου είπα ότι θα σου δείξω μέρη που δεν θα τα έβλεπες μόνος σου"; είπε χαμογελώντας...

Ευχαριστώ την εταιρεία "Blue Star Ferries", τον Δήμαρχο Λέρου και τον φίλο μου Τάσο Μαρδόγλου.